W dniach 17–19 października w sali koncertowej i centrum konferencyjnym Harpa w Reykjaviku odbyła się konferencja Arctic Circle Assembly 2024.
18 października odbyła się bardzo ważna polska sesja, pt.: „ARCTIC COASTS UNIQUE BOUNDARY BETWEEN RAPIDLY DEGLACIATING LANDS AND DEICING SEA” (WYBRZEŻA ARKTYKI – UNIKALNA GRANICA MIĘDZY LĄDAMI, NA KTÓRYCH SZYBKO COFAJĄ SIĘ LODOWCE, A ZNIKAJĄCYM LĄDOLODEM).
Był to już 6. panel dyskusyjny na Arctic Circle Assembly, organizowany przez Polskie Konsorcjum Polarne i Centrum Badań Polarnych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu we współpracy z czołowymi polskimi i zagranicznymi uniwersytetami.
Wybrzeża Arktyki stanowią unikalną granicę pomiędzy szybko deglacjującymi się lądami a morzami. Długoterminowe serie pomiarowe w Arktyce są cennym źródłem wiedzy, niezwykle ważnym logistycznie, ekonomicznie i czasochłonnym. Wybrzeża na dużych szerokościach geograficznych są jednymi z wielu ekosystemów polarnych wrażliwych na globalne zmiany klimatu.
Sesja składała się z pięciu prezentacji, które przedstawili badacze Arktyki:
1. Dr Zuzanna Świrad z Instytutu Geofizyki Polskiej Akademii Nauk: „Marine Forcing on the Gravel Beach Erosion in Hornsund, Svalbard”.
2. Dr Jan Kavan z Centrum Ekologii Polarnej, Uniwersytet Południowoczeski, Czechy: „Glacier Surge as a Trigger for the Fastest Delta Growth in the Arctic”.
3. Prof. Wiesław Ziaja z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej: „New (Just Appeared Or Appearing) Straits and Islands Along the Arctic Coasts”.
4. Dr Kamil Czarnecki, prof. Ireneusz Sobota z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Centrum Badań Polarnych: „Changes of the Arctic Coastline
– Studies in the North-Western Spitsbergen, Svalbard”.
5. Prof. Mateusz Strzelecki z Centrum Badań Zimnych Regionów im. Alfreda Jahna, Uniwersytet Wrocławski: „Environments Shaped by Tsunamis and Highest
Sediment Fluxes from Decaying Icesheet”.
Przewodniczącym sesji tradycyjnie był prof. Ireneusz Sobota. W sesji udział wzięli również Piotr Rychlik – Ambasador ds. Arktyki i Antarktyki, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Maciej Duszyński – Charge d’Affaires a.i. RP, Ambasada RP w Reykjaviku oraz prof. Piotr Głowacki – Przewodniczący Komitetu Badań Polarnych PAN.
Podsumowanie sesji:
Wybrzeża Arktyki to unikalna granica między lądem, z którego szybko znikają lodowce, a morzem, które rozmarza. Długoterminowe serie pomiarowe w Arktyce są cennym źródłem wiedzy, niezwykle ważnym logistycznie, ekonomicznie i czasochłonnym. Wybrzeża na dużych szerokościach geograficznych są jednymi z wielu ekosystemów polarnych wrażliwych na globalne zmiany klimatu.
W wyniku recesji lodowców arktycznych pod wpływem ocieplenia klimatu w latach 1960–2021 pojawiły się co najmniej 44 nowe wyspy (każda o powierzchni od 0,4 do 248 km2).
Te nowe wyspy nie są kawałkami nowego lądu. Są to fragmenty dawnych półwyspów, przylądków lub innych części wybrzeży. Są one oddzielone od stałego lądu nowymi cieśninami (nowymi obszarami morskimi), które pojawiają się na wybrzeżach, gdzie wzniesienia skalne są otoczone otwartymi (z dwóch stron) zagłębieniami poniżej poziomu morza, wypełnionymi lodowcami. Topnienie tych lodowców prowadzi do zalewania zagłębień przez wodę morską, tworząc w ten sposób cieśniny. Podstawową metodą ich rozpoznawania jest analiza map i zdjęć satelitarnych wybrzeży Arktyki. Jak dotąd takie nowe cieśniny i wyspy pojawiają się na Grenlandii (trzy czwarte z nich) i w Arktyce Eurazjatyckiej. Wynikiem tych zmian są nowe środowiska, krajobrazy, pejzaże morskie i ekosystemy. Kolejne nowe cieśniny i wyspy dopiero się tworzą i pojawią się, jeśli klimat się nie ochłodzi. W związku z tym transformacja ta będzie miała znaczne konsekwencje, zarówno naturalne, jak i polityczno-gospodarcze.
Niezwykłym środowiskiem, które doświadczyło nie tylko zaniku lodowców, ale także zmian temperatury morza i pokrywy lodowej, są również wybrzeża Grenlandii. Grenlandzkie wybrzeże jest również przekształcane przez geozagrożenia, takie jak tsunami wywoływane przez masywne osuwiska lub fale tworzone przez obracające się góry lodowe lub cielące lodowce.
Próby analizy zmian linii brzegowych Arktyki mogą ułatwić późniejsze działania ochronne w wielu częściach świata. Zmiany linii brzegowej Arktyki są wyjątkowo dynamiczne; średnia erozja sięga tam 0–2 m rocznie, a w rejonie Morza Beauforta i wschodniej Syberii może dochodzić nawet do 30 m rocznie.
Badania nad transformacją wybrzeża dotyczą uwarunkowań geometrycznych, stref akumulacji i erozji, zmian w strukturze osadów czy odporności linii brzegowej.
Linia brzegowa jest analizowana na obszarach zaludnionych, które są bardzo ważne ze względów środowiskowych i ochronnych, a także społecznych, ekologicznych i ekonomicznych.
Zmniejszający się zasięg i trwałość lodu morskiego oraz rosnąca sztormowość nad północnym Atlantykiem mogą przyczynić się do wzrostu zagrożenia powodzią i erozją wybrzeża wzdłuż zachodnich wybrzeży Svalbardu, zagrażając np. miejscom kultury i infrastrukturze naukowej. Połączenie wysokiej rozdzielczości teledetekcji lodu morskiego, modelowania numerycznego transformacji energii fal wiatru przybrzeżnego i wykrywania zmian topograficznych na żwirowej plaży Isbjornhamna służy do znalezienia związków między wymuszeniami morskimi a reakcjami geomorficznymi w skali sezonowej i międzyrocznej. Powszechne cofanie się lodowców Svalbardu było często przerywane krótkotrwałymi przypływami. W przypadku lodowców kończących się na morzu jest to często wyrażane w przebudowie stref przybrzeżnych.
Zmiany strefy przybrzeżnej zostały przeanalizowane przed niedawno rosnącym lodowcem Recherchebreen. Lodowiec posunął się do przodu o około 1200 m i zatrzymał się nagle w czerwcu 2020 r., po czym nastąpiło szybkie utworzenie systemu delt przed jego subglacjalnym ujściem wód roztopowych. Delta posunęła się do przodu o około 450 m z prawdopodobnie najszybszym tempem progradacji, jakie kiedykolwiek wykryto w regionie arktycznym (7 m dziennie).
Synchronizacja końcowego spowolnienia lodowca z utworzeniem delty wskazuje, że wydarzenie to rejestruje uwolnienie zmagazynowanej wody i osadów spod lodowca, dostarczając tym samym bezpośrednich dowodów na reorganizację drenażu po zakończeniu fali. Takie zachowanie jest prawdopodobnie powszechne wśród lodowców Svalbardu, ale rzadko pozostawia bezpośrednie dowody geomorficzne. Recherchebreen może zatem służyć jako przykład ekstremalnych wydarzeń będących głównym czynnikiem kształtującym krajobraz w zmieniającym się ostatnio regionie Arktyki.
Serie analiz teledetekcyjnych wydają się stawać alternatywnym źródłem pozyskiwania wiedzy o środowisku. Analizy dotyczą różnorodnych elementów środowiska: przede wszystkim glacjologii, hydrologii czy geomorfologii. Wpływ globalnego ocieplenia bezpośrednio wpływa na aktywność lodowców, wzrost poziomu wszechoceanu oraz przyczynia się do nieodwracalnych zmian wybrzeży.
W ramach prac zespołu Stacji Polarnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika przeprowadzono teledetekcyjną analizę zmian linii brzegowej na Kaffiøyrze, równinie przybrzeżnej położonej w północno-zachodniej części Spitsbergenu (Ziemia Oskara II). Linia brzegowa równiny rozciąga się na długości około 24 kilometrów i wraz z sąsiednimi formacjami staje się reprezentatywna dla całego archipelagu. W niniejszej pracy wykorzystano szereg narzędzi z zakresu pozyskiwania i dalszego przetwarzania danych, zarówno teledetekcyjnych, jak i fotogrametrycznych. Analizę przekształceń wybrzeża oparto w pierwszej kolejności na pozyskaniu zdigitalizowanych kształtów linii brzegowej ze zdjęć satelitarnych.
Uzyskane wyniki w dużej mierze pozwoliły na określenie stref głównych zmian linii brzegowej, wyznaczenie obszarów akumulacji i erozji oraz ich prognoz na najbliższe dziesięciolecia, a także w zadowalający sposób udowodniły poprawność działania możliwości zdalnego pozyskiwania danych środowiskowych. Połączenie metod zdalnych, fotogrametrii i prac terenowych tworzy idealną materię danych przyjętych do dalszej analizy, która może być wykorzystywana w wielu miejscach na całym świecie.
Krajobraz Grenlandii jest nadal zdominowany przez majestatyczną pokrywę lodową, która kontroluje procesy meteorologiczne, hydrologiczne, geomorfologiczne i ekologiczne na największej wyspie świata. Ostatnie dziesięciolecia gwałtownego ocieplenia klimatu Arktyki i związane z tym cofanie się lodowców i rozmarzanie wiecznej zmarzliny silnie przekształciły krawędzie pokrywy lodowej i ląd odsłonięty spod lodu.
Masy osadów uwalnianych przez lądolód do rzek lodowcowych docierających do morza tworzą jedne z najszybciej rozwijających się delt na świecie. Oprócz przeglądu procesów geomorfologicznych zachodzących wzdłuż wybrzeży, przyjrzymy się również wyzwaniom, jakie zmiany przybrzeżne powodują dla lokalnych społeczności.
Przewodniczący sesji, prof. Ireneusz Sobota
