Wulkan Askja leży na terenie Parku Narodowego Vatnajökull i jest częścią gór Dyngjufjöll. Jego nazwa w języku islandzkim oznacza „pudełko” lub „kalderę”, chociaż najbardziej przypomina mi cukiernicę.
Należy do systemu wulkanicznego będącego częścią północnej strefy wulkanicznej Islandii, która ma około 190 km długości i do 20 km szerokości. Składa się z centralnego wulkanu o wysokości 1516 m n.p.m. i serii szczelin. Lodowiec pokrywa obecnie najbardziej na południe wysunięty kraniec systemu. W środkowej części tego obszaru leży grupa kalder, z których najmłodszą jest Öskjuvatn. Znajduje się w niej jezioro kalderowe o powierzchni 12 km2 i głębokości ponad 200 m.
System ten przez ostatnie 10 000 lat był umiarkowanie aktywny. Ostatnia erupcja miała miejsce w 1961 roku i trwała około 5–6 tygodni. W jej wyniku powstało prawie 0,1 km3 lawy bazaltowej i 0,004 km3 tefry, czyli materiału piroklastycznego.
Wybuchy Askji mają najczęściej charakter bazaltowych erupcji szczelinowych. Sporadycznie w całym holocenie (okresie ostatnich 10 000 lat) zdarzały się też duże erupcje lawy bogatej w krzemionkę (SiO2). Tego typu lawa jest kwaśna, ma dużą lepkość i płynie powoli. W czasie erupcji wulkanu tworzy krótkie, powolne potoki lawy lub zastyga w postaci kopuł. Średnią częstotliwość erupcji Askji w ciągu ostatnich 7000 lat obliczono na 2–3 epizody na 100 lat.
Oznakami zbliżającej się erupcji tego wulkanu jest znaczny wzrost aktywności sejsmicznej w szczelinach, unoszenie się terenu, wzrost aktywności fumaroli, przez które wydostają się gazy, takie jak chlorowodór, dwutlenek siarki i para wodna pochodzenia wulkanicznego o temperaturze od 300 do 1000°C. Mogą także występować małe erupcje freatyczne, spowodowane ciśnieniem pary wodnej powstającej przy kontakcie wody z gorącą magmą.
Wybuchająca Askja to wypływy lawy oraz opad materiału piroklastycznego. Miarą wybuchowości wulkanów jest tzw. Indeks Eksplozywności Wulkanicznej, który dla Askji wynosi maksymalnie 5, średnio od 2 do 4, a minimalnie 1. Skala wybuchowości jest otwarta, a największą dotychczas wartość 8 przypisano wybuchowi wulkanu Yellowstone, który miał miejsce 640 tys. lat temu.
Askja podczas wybuchu tworzy pióropusz gazów i pyłów o wysokości od 1 do 25 km, a sama erupcja może trwać od kilku godzin do kilku miesięcy, a nawet lat.
Cały górotwór ma objętość około 140 km3 i wystaje ponad 800 m nad otaczające go pole lawy. Gdy dobrze mu się przyjrzeć, zobaczymy tam bazaltowe hialoklastyty (arkusze szklistej lawy, która tworzy się w miejscu, gdzie stopiona skała styka się z morską wodą), oraz lawę poduszkową, tworzącą się w trakcie erupcji podwodnych. Dominujące skały to toleit i ryolit, który jest wylewnym odpowiednikiem granitu.
Najbardziej aktywna południowa część systemu jest niezamieszkana, ale latem jest popularnym celem turystów. Zagrożeniem mogą być tutaj wybuchy w szczelinach bazaltowych, które wiążą się z niewielkim lub umiarkowanym wypływem lawy, oraz związany z tym opad materiału piroklastycznego i emisja potencjalnie szkodliwych gazów. Możliwe jest zablokowanie górskich szlaków przez przepływającą lawę.
Mniej aktywna północna część systemu zbliża się do zaludnionych regionów wiejskich w Mývatnssveit, Öxarfjörður i Melrakkaslétta. Potencjalne zagrożenia związane z działalnością wulkaniczną lub tektoniczną obejmują tu zablokowanie dróg, w tym drogi nr 1, przez uskoki tektoniczne i/lub przepływy lawy, oraz potencjalne tymczasowe zablokowanie rzeki lodowcowej Jökulsá.
Opad piroklastyczny mógłby przynieść całkowitą ciemność przez kilka godzin, zakłócenia w transporcie powietrznym i lądowym, uszkodzenia linii energetycznych oraz pokrycie terenu 10–20 cm warstwą popiołów wulkanicznych, w tym zbiornika retencyjnego Hálslón, oraz zniszczenie wegetacji i zanieczyszczenie powietrza.
System wulkaniczny Askja jest stale monitorowany przez Islandzkie Służby Meteorologiczne i inne instytucje dysponujące siecią kontroli sejsmicznej i urządzeniami GPS. W ciągu ostatnich 10 lat w centralnym wulkanie oraz w obszarze pomiędzy Herðubreið i Upptyppingar były wykrywane zarówno płytkie (0–7 km), jak i głębokie (12–34 km) mikrotrzęsienia ziemi.
Od najbliższej drogi dzieli Askję wiele kilometrów. Aby dotrzeć do schroniska Dreki (po islandzku „smok”) u podnóża gór Dyngjufjöll, trzeba skorzystać z dróg kategorii „F”. Są dostępne dwie trasy, przy czym każda wymaga przekraczania rzek. Od momentu zjechania z krajowej „jedynki” w pobliże Askji trzeba jechać jeszcze około 100 km.
Po zjechaniu z drogi nr 1 na drogę 901 trzeba następnie skręcić w drogę F905, a po około 20 km – w drogę F910. Od tego momentu do schroniska Dreki, które może pomieścić do 60 osób, jest jeszcze około 65 km. Ta trasa wymaga przekroczenia dwóch rzek.
Jeśli z drogi nr 1 zjedzie się na drogę F88, to połączy się ona z drogą F910 około 13 km przed schroniskiem. Na tej trasie rzeka jest dość głęboka.
Do jezior kalderowych ze schroniska Dreki można dojechać drogą nr F894, zaparkować pojazd na parkingu Vikraborgir i przejść szlakiem około 2,5 km. W mniejszym z dwóch jezior kalderowych, Víti (po islandzku „piekło”), można zażyć kąpieli. Geotermalnie ogrzana woda ma zapach siarki, piękny błękitny kolor i temperaturę około 22°C. Trzeba jednak zachować daleko idącą ostrożność, gdyż zbocza kaldery stają się po deszczu bardzo śliskie i trudno jest się stamtąd wydostać w takich warunkach.
Pole lawy wokół tego szlaku jest kompletnie pozbawione roślinności, suche, szare i tylko gdzieniegdzie leżą pojedyncze kamienie. Istny księżycowy krajobraz, który posłużył astronautom z misji Apollo jako poligon ćwiczebny przed lotem na Księżyc.
Askja 65° 03’N; 16° 47’W
Monika Szewczuk
